22 stycznia 2013 r. obchodzimy 150 rocznicę wybuchu Powstania Styczniowego – narodowego zrywu przeciwko Imperium Rosyjskim. Powstanie ogłoszone zostało manifestem 22 stycznia 1863 wydanym w Warszawie przez Tymczasowy Rząd Narodowy. Wybuchło 22 stycznia 1863 w Królestwie Polskim i 1 lutego 1863 na Litwie, trwało do jesieni 1864. Swoim zasięgiem objęło tylko ziemie zaboru rosyjskiego- Królestwo Polskie oraz ziemie zabrane.

Było największym polskim powstaniem narodowym i miało charakter wojny partyzanckiej, w której stoczono ok. 1200 bitew i potyczek. Zakończyło się klęską powstańców, z których kilkadziesiąt tysięczostało zabitych w walkach, blisko 1 tys. straconych, ok. 38 tys. skazanych na katorgę lub zesłanych na Syberię, a ok. 10 tys. wyemigrowało. Zdaniem wielu analityków i historyków powstanie styczniowe w wyraźny sposób wpłynęło na kształtowanie się świadomości narodowej, natomiast przeciwnicy powstania zarzucają organizatorom nieprzygotowanie, oderwanie od rzeczywistej sytuacji geopolitycznej w tamtym okresie i niepotrzebny przelew krwi oraz ofiary, których uzupełnienie zajęło kolejne kilkadziesiąt lat. Niezależnie od ocen historyków co do organizatorów, zwykłym uczestnikom należy się chwała za ich wysiłek w walce o wolność. Miastu Wysokie Mazowieckie po powstaniu w wyniku represji zostało zabrane prawa miejskie i zredukowane do rangi osady wiejskiej. Prawa miejskie Wysokie Mazowieckie odzyskało w 1919r.

Dzięki internautom oraz tekstom źródłowym poniżej prezentuje najważniejsze potyczki z tamtego okresu.

W nocy z 23/24 stycznia 1863 roku miała miejsce bitwa w Wysokiem Mazowieckiem oddziałów powstańczych z Kozakami

Jabłonka Kościelna (23 styczeń 1863 r.) – powstańcy rozbroili kilku żandarmów, ale puścili ich na wolność.

Sokoły (23 styczeń) – rozbrojono kwatermistrza i kilku żołnierzy i jak wszędzie, bezbronnym darowano wolność

Wysokie Mazowieckie (24 styczeń) – oddział kosynierów (400 ludzi) pod dowództwem Cichorskiego w nocy z 23 na 24 stycznia 1863 r. zaatakował czwartą secinę 36-go pułku kozaków dońskich. Kozacy zabarykadowani zrazu w domach, ostatecznie opuścić musieli schroniska i w większej części zdołali się przebić do Mężenina ze stratą rzekomo jednego tylko zabitego i 3 rannych.

Warele (15 luty) – 60 ludzi, spotkało się w Warelach z patrolem 18 kozaków idących z Czyżewa pod dowództwem rotmistrza Tetisowa. Przy pierwszym starciu padło dwóch kozaków i Żyd szpieg przebrany po kozacku. Kozacy unosząc swoich rannych pierzchnę li czym prędzej do Czyżewa ścigani w 16 koni przez Pisankę Małorusa, lecz z powodu wynędzniałych koni nie mogła dopędzić uciekających jazda, a tym mniej kosynierzy, którzy w pojedynkę gnali przez pola. Z Warel udał się Tyszka w lasy Brokowskie, gdzie połączył się z innym oddziałem również z pod Siemiatycz.

Średnica (9 maj 1863) – patrol powstańczy zetknął się z patrolem moskiewskim. „Za danym ogniem Kozacy pierzchnęli, zostawiwszy 3 rannych, których jednakże powstańcy zabrać nie mogli, gdyż kozaków było kilkunastu, a Polaków tylko 5 pieszych. Rannych moskale zawieźli 10 maja koleją do Warszawy”.

Średnica (25 lipiec 1863) -celem zaopatrzenia się w konie przeszli Górski, Kwapiszewski i Kobyliński przez tor i w nocy na 24-go lipca uderzyli na stację Średnica, na dwa razy liczniejszego nieprzyjaciela, lecz zostali odparci.

Siódmaki ( 24 lipiec 1863) – „po niepomyślnym ataku na plant kolejowy pod Średnicą, Górski, Kobyliński i Kwapiszewski cofnęli się do Śiódmaków, gdzie stanęli o godzinie 2. W nocy. Obawiając się lada chwila ataku, rozstawili pikiety i nie pozwolili koni rozsiodłać, będąc każdej chwili w pogotowiu. Jakoż o godzinie 5-tejrano ukazała się piechota z kozakami. Uformowawszy się w szóstki powstańcy poczęli wychodzić ze wsi do znajdującego się o 200 kroków lasu. Ponieważ we wsi walka była nie możliwa, Górki pozornym cofaniem się wybawił kozaków w pole, śmiałym zwrotem natarł na zapędzonych w pogoni i po blisko półgodzinnej walce zmusił do ucieczki, gnając aż do wsi Skłody. Gdzie moskale mieli swoje rezerwy. Poległo w tej utarczce 2 powstańców: Jan Terlikowski i Franciszek Szenyc (Szmyc), rannych było również 2”.

Średnica – (30 wrzesień 1863) – Oddział polski dał ognia do moskali, konwojujących pociąg kolei petersburskiej za stacją Średnicą w zamiarze odbicia jeńców

27 stycznia 1863 r. oddział Władysława Cichorskiego opanował stację kolejową w Czyżewie, gdzie nastąpiło połączenie się ze spiskowcami z Warszawy (wyparto wówczas ze stacji sotnię kozaków, którzy wycofali się prawie bez walki do Zambrowa). Tego samego dnia do pomocy lokalnym wojskom rosyjskim przybyły jednostki z Wileńskiego Okręgu Wojskowego pod dowództwem gen. Zachara Maniukina. Połączone jednostki wojskowe obsadziły 29 stycznia dworzec kolejowy, parowozownię i inne budynki na stacji kolejowej w Łapach.

13 maja 1863 r. oddział Ignacego Mystkowskiego urządził w „Rokicinie” (między Kietlanką a Pułaziem) zasadzkę na rosyjski pociąg z wojskiem – pod dowództwem gen. Mikołaja Tolla, który przejeżdżał z Czyżewa do Małkini. Chcąc skupić uwagę Tolla dokonano ataku na Małkinię, licząc na wysłanie głównych sił rosyjskich pociągiem. Na poświst strzałów ruszył pociąg z trzema rotami grenadierów z Czyżewa do Małkini. Pierwszy etap planu został pomyślnie zrealizowany. Szybko rozkręcono i rozebrano tory, aby wykoleić pociąg, a powstańców rozlokowano wzdłuż torów. Błąd Mystkowskiego polegał na ustawieniu strzelców i piechoty tylko po jednej stronie nasypu kolejowego. Z powodu zdrady dróżnika, który uprzedził wroga w Czyżewie, zasadzka się nie udała. Bitwa zakończyła się niepowodzeniem i rozbiciem najbardziej doświadczonych oddziałów, utratą słynnych już dowódców powstańczych: Ignacego Mystkowskiego, Ludwika Lasockiego. Leopolda Plucińskiego, Józefa Podbielskiego oraz Władysława Ostaszewskiego. Na polu bitwo zginęło także 40 powstańców, a 25 było rannych. Przez niedokładnie przemyślany i opracowany plan siły powstańcze utraciły możliwość opanowania linii kolejowej.

Miejscami pamięci o Powstaniu Styczniowym na naszym terenie są cmentarz parafialny w Wysokiem Mazowieckiem gdzie znajduje się mogiła zbiorowa nieznanych powstańców z oddziału Władysława Cichorskiego „Zameczka” poległych 23 stycznia 1863 r. w walce w Wysokiem Mazowieckim. Natomiast na polu w obrębie wsi Stare Wykno, przy drodze powiatowej pomiędzy miejscowościami Kulesze Kościelne – Czarnowo – Biki znajduje się mogiła 21 nieznanych powstańców poległych w 1863 r. Warto pamiętać o historii i o tych miejscach.

Qli